..................................................................................
Ο ξένος ως καταλύτης
ΚΡΙΤΙΚΗ ΘΕΑΤΡΟΥ
Του Κώστα Γεωργουσόπουλου
ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ: στα "ΝΕΑ", Monday 25 July 2011
Ο «Οθέλλος» είναι ένα έργο ρομαντικό στην ουσία
του, αλλά με σαφείς πολιτικές και κυρίως πολιτιστικές
αιχμές
Δεν υπάρχει ένας αποκλειστικός δρόμος για να φτάσει κανείς στον πυρήνα ενός κλασικού έργου και να το ερμηνεύσει, να το κρίνει ή να το παραστήσει. Εξάλλου αυτή είναι και η ουσία του κλασικού: ισχύει διαχρονικά αφού οι μόδες, τα κριτήρια, οι ιδεολογίες και οι κανόνες της αισθητικής αλλάζουν.
Πριν από ακριβώς τριάντα χρόνια, όταν ανέβηκε στο Εθνικό η πολυσυζητημένη παράσταση του Ευαγγελάτου με τον «Οθέλλο», είχα προτείνει (κάτι που επανέφερα στην πρόσφατη γερμανική παράσταση του Οστερμάγιερ στην Επίδαυρο) μια ενυπάρχουσα μέσα στο σαιξπηρικό κείμενο οπτική. Γιατί όση ποικιλία προσεγγίσεων κι αν δεχτεί κανείς πως επιτρέπουν τα κλασικά κείμενα, υπάρχει μια λογική προϋπόθεση, το κλειδί της ερμηνείας να ανοίγει κάποια, έστω κρυφή, θύρα του κειμένου - ούτε με αντικλείδια ληστεύεται ένα κείμενο ούτε γκρεμίζεται ο τοίχος (δίπλα στη θύρα) με μπουλντόζα ή γκαζάκια. Γιατί και αυτές τις «ερμηνείες» τις είδαμε.
Ο «Οθέλλος» είναι ένα έργο ρομαντικό στην ουσία του, αλλά με σαφείς πολιτικές και κυρίως πολιτιστικές αιχμές. Χωρίς αμφιβολία κυρίαρχο μοτίβο είναι η ερωτική ζήλεια, αλλά άκρως ενδιαφέρον στοιχείο προς ερμηνευτική προβληματική είναι ποιο το αίτιο, η ρίζα που προκαλεί τη ζήλεια και επομένως την καταστροφή.
Η Βενετία ήταν μια Δημοκρατία εμπόρων, καραβοκυραίων και ως εκ τούτου, αφού τα πλοία της έφταναν έως τις απρόσιτες ακτές της Μεσογείου και των μεγάλων θαλασσών συναλλάσσονταν με λαούς αλλόφυλους, αλλόθρησκους, αλλόγλωσσους και αλλότροπους. Ο έμπορος δίνει και παίρνει, προϊόντα, ιδέες, εργαλεία και ανθρώπους. Ο Οθέλλος είναι Μαυριτανός, μελαψός Βορειοαφρικανός (Αλγερινός, Μαροκινός, Λίβυος - δεν είναι πάντως νέγρος)· αιχμάλωτος ίσως πειρατής, αναδεικνύεται ικανός στρατηγός και ναύαρχος σε μια κοινωνία που έχει κύριο εμπορικό και πολεμικό όπλο της τα πλοία. Ο παλιός πειρατής ενδύεται τη στολή του βενετσιάνου ναυάρχου. Ολο το κλειδί του έργου είναι αυτή η στολή. Ενας άνθρωπος που μεγάλωσε στη φυλή, με τον μάγο και τα ταμπού, τις τελετές της ενηλικίωσης και τα φετίχ μεταποιείται μέσω των διασήμων της στολής σε βενετό ευπατρίδη.
Ο Οθέλλος όμως δεν χάνει την ψυχή του. Κλειδί το μαντίλι που του έχει κεντήσει η μάνα του σε ώρες μυστικές, φορέας φοβερών ξορκιών. Αυτό το φετίχ οδηγεί τα πράγματα προς το μοιραίο τέρμα.
Ο «Οθέλλος» είναι από τα λίγα έργα του Σαίξπηρ που αβίαστα μπορούν να μετατοπιστούν μέσα στον χρόνο.
Οταν πριν από λίγα χρόνια αρχιστράτηγος των ΗΠΑ και αργότερα υπουργός Εξωτερικών ήταν ο Κόλιν Πάουελ, έγχρωμος πριν γίνει πρόεδρος ο Ομπάμα. Οταν στην Αθηνάς και την Ευριπίδου κάνουν πιάτσα έγχρωμες πόρνες φορώντας Αρμάνι και βρωμώντας πατσουλιά της φαρμακευτικής χημείας, ενώ έχουν δεσμευτεί φρικτά από τον μάγο της φυλής να πληρώνουν αδιαμαρτύρητα τον προαγωγό τους με ποινή αθέτησης το ξεκλήρισμα των οικογενειών τους στη φυλή, ο Οθέλλος είναι ένα έργο σύγχρονο.
Νομιμοποιείται λοιπόν μια μεταφορά σε σημερινές ιστορικές και πολιτιστικές συνθήκες του αριστουργήματος του Σαίξπηρ. Ο Κιμούλης και ο Μαρκουλάκης εκπόνησαν μια μετάφραση, μετατόπισαν κάποιες σκηνές χωρίς να διαταραχθούν η δομή και η αφηγηματική ροή και αφαίρεσαν μόνο όσα στοιχεία (ορθώς) θα δημιουργούσαν ενστάσεις αφού το έργο είχε μετατεθεί στα καθ' ημάς.
Οι σκηνοθέτες - μεταφραστές εκμεταλλεύτηκαν σοφά το κλειδί - φετίχ μαντίλι, το οποίο περιφερόταν, σουρνόταν, άλλαζε χέρια από την αρχή της παράστασης. Ηταν σαν να διασυρόταν ένας ολόκληρος πολιτισμός, ένα ξένο ήθος και μια κουλτούρα μαγείας μέσα σε έναν κόσμο απομάγευσης και ωμών συμφερόντων, τιμών αγοράς, χρηματιστηριακών αξιών και αποικιοκρατικών διεισδύσεων.
Ο Κιμούλης έλκεται από τέτοιους ρόλους, έχει ήδη ενσαρκώσει τον Κοριολανό, τον Σάιλοκ, τον Βολπόνε, τον Πλατόνοφ και βέβαια τον Οιδίποδα.
Γύρω από τον «ξένο» οι μεγάλοι συγγραφείς δημιουργούν ένα περιβάλλον νοοτροπιών, ηθών, συμπεριφορών, φορτισμένων σημασιών, τόσο που να γίνεται συχνά κατανοητό τι πράγματι ο πάντα εκλεκτικιστής Μπρεχτ εννοούσε με τον όρο «παραξένισμα», πώς το οικείο φαντάζει ανοίκειο και το σύνηθες παράξενο και παράδοξο και παράλογο. Ο Οθέλλος και μόνο με την παρουσία του και την αναλλοίωτη ψυχή του τινάζει στον αέρα, όπως οι σημερινοί μουσουλμάνοι μάρτυρες, μια ολόκληρη κοινωνία συμβάσεων και συμβιβασμών.
Οι σκηνοθέτες πρόσθεσαν στην παράσταση μια σημαίνουσα φιγούρα μουσουλμάνας με μαντίλα, ίσως η συνείδηση του ήρωα, η μάνα του, η φυλή του. Ενας φύλακας άγγελος και του νόμου τηρητής.
Ετσι λειτούργησε σκηνικά ο «διπλός» Οθέλλος, ο σκηνίτης της ερήμου και ο παρασημοφορημένος ναύαρχος της αποικιοκρατίας.
Η ηθική του εμπορίου και της συναλλαγής, των συμφερόντων και των ομολόγων κόντρα στην ηθική του ομολογουμένως τη φύσει ζην. Ο έρωτας των σπορ και ο έρωτας των οσμών, της αφής και των εκκρίσεων.
Η παράσταση του «Οθέλλου» ως σκηνικό μόρφωμα δεν μπορούσε να μη λάβει υπόψη της πως θα φιλοξενηθεί σε υπαίθριους χώρους, σε μη θεατρικά συμφραζόμενα. Ενα πατάρι και ένα πάθος, ιδού ο ορισμός που έδινε στο θέατρο ο Λόπε ντε Βέγα. Η αιώνια περιπλάνηση των μίμων μέσα στην Ιστορία, ανάμεσα σε πυρές ιεροεξεταστών και οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές κρίσεις.
αντέγραψε η Μελπομένη Προβοπούλου που παρέλειψε τις αναφορές του κριτικού των "Νέων" στις επιδόσεις των ηθοποιών, θέλοντας ν' αφήσει ανεπηρέαστους όσους έσπευσαν - χθες ; - να δουν την παράσταση του"Οθέλλου" στο αρχαίο θέατρο του Άργους.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου