.......................................................
Η κλοπή της γνώσης
Του Κώστα Γεωργουσόπουλου
ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ στα "ΝΕΑ", Δευτέρα 22 Σεπτεμβρίου 2008
Έχω
κι άλλες φορές και εδώ και αλλού διατυπώσει κάποιες γενικές κρίσεις
για τη μοναδική αξία και τη σημασία για τη Φιλοσοφία της ιστορίας της
τραγωδίας του Αισχύλου «Προμηθεύς Δεσμώτης»
Πολλά χρόνια πριν από τον πατέρα της Ιστορίας Ηρόδοτο και ακόμη περισσότερα από τον πρώτο άτυπο αλλά μέγα φιλόσοφο της Ιστορίας Θουκυδίδη, ο Αισχύλος, πριν ακόμη φουντώσει η Σοφιστική, που ασχολήθηκε συστηματικά με τους θεσμούς και το θετό και το φυσικό δίκαιο, στο έργο του αυτό, άγνωστο αν ήταν το έσχατο της δραματουργίας του άρα κοντινό στον Σοφοκλή ή αρχαιότατο, αλλά, όπως πρόσφατα σημείωσα, πιθανότατα διασκευασμένο τουλάχιστον γλωσσικά για παιδευτικούς λόγους στην ελληνιστική περίοδο, αφιερώνει τις κεντρικές του ιδέες στη γέννηση του πολιτισμού.
Αυτό που στους ρομαντικούς χρόνους ονομάστηκε προμηθεϊκό πνεύμα (δες έργα του Σέλεϊ και του Μπετόβεν) είναι το πνεύμα της Προόδου, της δημιουργικής έφεσης του ανθρώπου, της όρεξης του ειδέναι, του εφευρετικού και ερευνητικού πνεύματος και του κριτικού στοχασμού.
Βέβαια ο Αισχύλος δεν είναι ένας αφελής ρομαντικός, επιμένει πως ο πολιτισμός και το δαιμόνιο της δημιουργίας είναι προϊόν κλοπής, υπεξαίρεσης, άρα ενέχει το σύνδρομο μιας επηρμένης στάσης ζωής και αποτελεί μια ύβριν. Με άλλα λόγια η διαχείριση της γνώσης έχει κόστος, πληρώνεται ακριβά. Εδώ σταματώ για λίγο να θυμίσω πως και στην άλλη, τελείως διάφορη προς το ελληνικό πνεύμα, συμβολική της Παλαιάς Διαθήκης, η απόκτηση της γνώσης είναι προϊόν εξαπάτησης και πληρώνεται ακριβά, ως παράβαση και ύβρις επίσης. Κλείνει η παρένθεση.
Ο Αισχύλος διά στόματος του σταυρωμένου Τιτάνα αναφέρεται στην αφύπνιση του πνεύματος των θνητών, αφού η κλοπή του δημιουργού πυρός τους μετέτρεψε από τυφλά και ασυνείδητα όντα («μερμήγκια στα σπήλαια») σε συνειδητά πρόσωπα με αίσθηση του χρόνου, άρα της μνήμης, άρα εντέλει της λογικής και της ιστορίας. Ο προδότης θεός χορήγησε στους θνητούς, στους πεπερασμένους, την Ελπίδα. Πολλά χρόνια αργότερα ο μεγαλοφυής Αριστοτέλης θα προαναγγείλει τη θεμελίωση στο μέλλον μιας νέας επιστήμης που έσπευσε να ονομάσει «Ελπιστικήν» επιστήμη, που σήμερα με τα κυβερνητικά μοντέλα που ομιλούν για «προσεχείς πληροφορίες» ήδη προοικονομεί τον βίο μας.
Ο Προμηθέας του Αισχύλου κατέχει τα μυστικά του χώρου και του χρόνου. Καθοδηγώντας την Ιώ αποκαλύπτει τη μεγαλειώδη γνώση που έχει ο Αισχύλος και η εποχή του, πριν από τον Ηρόδοτο, για τον γνωστό τότε κόσμο. Ελέγχει δε όχι μόνο τον παρελθόντα χρόνο, άρα τα κίνητρα και τα αίτια των γεγονότων, αλλά προμαντεύει και τις μέλλουσες εξελίξεις, προετοιμάζοντας την ιστορία για την απελευθέρωσή του άρα και την αδέσμευτη και ελεύθερη πλέον και απαλλαγμένη από προλήψεις και δεσμεύσεις πορεία του πολιτισμού.
Το μεγαλειώδες αυτό δράμα του Αισχύλου λαμβάνει χώρα σε μια περιοχή οριακή, χώρου και χρόνου, στο μεταίχμιο του καιρού και οι συγκρούσεις των προσώπων περιγράφουν ΑΓΩΝΑ μεταξύ θεών και ημιθέων. Ο χορός αποτελείται από τις Ωκεανίδες, θέαινες της θάλασσας, κόρες του Ωκεανού και τα πρόσωπα που δρουν είναι ο Τιτάνας, ο Ωκεανός, ο Ήφαιστος, ο Ερμής, η κόρη του ποταμού Ινάχου Ιώ, ερωμένη του Διός και τα συμβολικά πρόσωπα- προσωπεία Κράτος (Ισχύς, Εξουσία) και Βία!
Είμαστε πράγματι δυστυχείς που δεν έχουμε πληροφορίες επαρκείς για το πώς διαχειρίζονταν ο Αισχύλος την Τριλογία, στην οποία ο «Δεσμώτης» είναι ένα από τα τρία, το μόνο διασωθέν, δράμα. Πώς αλήθεια έλυνε το πρόβλημα. Πώς επέρχονταν και γιατί η συμφιλίωση με τον δυνάστη και τύραννο Δία; Τι νόημα είχε η απελευθέρωση του Τιτάνα από τον Ηρακλή, απόγονο της Ιούς και γιο του Δία;
Η ομοιότητα, χρόνια πριν από τη Γραφή, της προμηθεϊκής με τη «γραφική» αφήγηση είναι σκανδαλώδης, αφού ο κλέφτης της γνώσης, όπως ο κλέφτης του καρπού από το δέντρο της γνώσης Αδάμ, ελευθερώνεται από τον γιο του θεού Ηρακλή, απόγονο μάλιστα ενός τέκνου που αποκτήθηκε από μια παρθένα, την Ιώ, μόνο διά της επαφής, τον Έπαφο. Το έργο έφτασε κολοβό έως εμάς και
Πολλά χρόνια πριν από τον πατέρα της Ιστορίας Ηρόδοτο και ακόμη περισσότερα από τον πρώτο άτυπο αλλά μέγα φιλόσοφο της Ιστορίας Θουκυδίδη, ο Αισχύλος, πριν ακόμη φουντώσει η Σοφιστική, που ασχολήθηκε συστηματικά με τους θεσμούς και το θετό και το φυσικό δίκαιο, στο έργο του αυτό, άγνωστο αν ήταν το έσχατο της δραματουργίας του άρα κοντινό στον Σοφοκλή ή αρχαιότατο, αλλά, όπως πρόσφατα σημείωσα, πιθανότατα διασκευασμένο τουλάχιστον γλωσσικά για παιδευτικούς λόγους στην ελληνιστική περίοδο, αφιερώνει τις κεντρικές του ιδέες στη γέννηση του πολιτισμού.
Αυτό που στους ρομαντικούς χρόνους ονομάστηκε προμηθεϊκό πνεύμα (δες έργα του Σέλεϊ και του Μπετόβεν) είναι το πνεύμα της Προόδου, της δημιουργικής έφεσης του ανθρώπου, της όρεξης του ειδέναι, του εφευρετικού και ερευνητικού πνεύματος και του κριτικού στοχασμού.
Βέβαια ο Αισχύλος δεν είναι ένας αφελής ρομαντικός, επιμένει πως ο πολιτισμός και το δαιμόνιο της δημιουργίας είναι προϊόν κλοπής, υπεξαίρεσης, άρα ενέχει το σύνδρομο μιας επηρμένης στάσης ζωής και αποτελεί μια ύβριν. Με άλλα λόγια η διαχείριση της γνώσης έχει κόστος, πληρώνεται ακριβά. Εδώ σταματώ για λίγο να θυμίσω πως και στην άλλη, τελείως διάφορη προς το ελληνικό πνεύμα, συμβολική της Παλαιάς Διαθήκης, η απόκτηση της γνώσης είναι προϊόν εξαπάτησης και πληρώνεται ακριβά, ως παράβαση και ύβρις επίσης. Κλείνει η παρένθεση.
Ο Αισχύλος διά στόματος του σταυρωμένου Τιτάνα αναφέρεται στην αφύπνιση του πνεύματος των θνητών, αφού η κλοπή του δημιουργού πυρός τους μετέτρεψε από τυφλά και ασυνείδητα όντα («μερμήγκια στα σπήλαια») σε συνειδητά πρόσωπα με αίσθηση του χρόνου, άρα της μνήμης, άρα εντέλει της λογικής και της ιστορίας. Ο προδότης θεός χορήγησε στους θνητούς, στους πεπερασμένους, την Ελπίδα. Πολλά χρόνια αργότερα ο μεγαλοφυής Αριστοτέλης θα προαναγγείλει τη θεμελίωση στο μέλλον μιας νέας επιστήμης που έσπευσε να ονομάσει «Ελπιστικήν» επιστήμη, που σήμερα με τα κυβερνητικά μοντέλα που ομιλούν για «προσεχείς πληροφορίες» ήδη προοικονομεί τον βίο μας.
Ο Προμηθέας του Αισχύλου κατέχει τα μυστικά του χώρου και του χρόνου. Καθοδηγώντας την Ιώ αποκαλύπτει τη μεγαλειώδη γνώση που έχει ο Αισχύλος και η εποχή του, πριν από τον Ηρόδοτο, για τον γνωστό τότε κόσμο. Ελέγχει δε όχι μόνο τον παρελθόντα χρόνο, άρα τα κίνητρα και τα αίτια των γεγονότων, αλλά προμαντεύει και τις μέλλουσες εξελίξεις, προετοιμάζοντας την ιστορία για την απελευθέρωσή του άρα και την αδέσμευτη και ελεύθερη πλέον και απαλλαγμένη από προλήψεις και δεσμεύσεις πορεία του πολιτισμού.
Το μεγαλειώδες αυτό δράμα του Αισχύλου λαμβάνει χώρα σε μια περιοχή οριακή, χώρου και χρόνου, στο μεταίχμιο του καιρού και οι συγκρούσεις των προσώπων περιγράφουν ΑΓΩΝΑ μεταξύ θεών και ημιθέων. Ο χορός αποτελείται από τις Ωκεανίδες, θέαινες της θάλασσας, κόρες του Ωκεανού και τα πρόσωπα που δρουν είναι ο Τιτάνας, ο Ωκεανός, ο Ήφαιστος, ο Ερμής, η κόρη του ποταμού Ινάχου Ιώ, ερωμένη του Διός και τα συμβολικά πρόσωπα- προσωπεία Κράτος (Ισχύς, Εξουσία) και Βία!
Είμαστε πράγματι δυστυχείς που δεν έχουμε πληροφορίες επαρκείς για το πώς διαχειρίζονταν ο Αισχύλος την Τριλογία, στην οποία ο «Δεσμώτης» είναι ένα από τα τρία, το μόνο διασωθέν, δράμα. Πώς αλήθεια έλυνε το πρόβλημα. Πώς επέρχονταν και γιατί η συμφιλίωση με τον δυνάστη και τύραννο Δία; Τι νόημα είχε η απελευθέρωση του Τιτάνα από τον Ηρακλή, απόγονο της Ιούς και γιο του Δία;
Η ομοιότητα, χρόνια πριν από τη Γραφή, της προμηθεϊκής με τη «γραφική» αφήγηση είναι σκανδαλώδης, αφού ο κλέφτης της γνώσης, όπως ο κλέφτης του καρπού από το δέντρο της γνώσης Αδάμ, ελευθερώνεται από τον γιο του θεού Ηρακλή, απόγονο μάλιστα ενός τέκνου που αποκτήθηκε από μια παρθένα, την Ιώ, μόνο διά της επαφής, τον Έπαφο. Το έργο έφτασε κολοβό έως εμάς και
Η Βία στον «Προμηθέα» ιδιοφυώς παρίσταται βωβό πρόσωπο και μόνο με την παρουσία της τρομοκρατεί ακόμη και τους θεούς, ως όργανο της εξουσίας και ως εκ τούτου Άλογο!δεν μπορώ να εικάσω ποιος και πότε (κάποιοι αντιγραφείς καλόγεροι;) αποφάσισε να αποσβέσει κάποιες σκανδαλώδεις ομοιότητες με τον χριστολογικό «μύθο».
Η τραγωδία του Αισχύλου είναι ένα μεγαλειώδες, ήδη το ξανάγραψα, αριστούργημα όπου το τραγικό πηγάζει όχι από ανθρώπινες αμέλειες, αφέλειες, πλάνες, έριδες, αστοχίες και παρεξηγήσεις αλλά από στοχασμό πάνω στην πορεία, τη μοίρα και το μέλλον της ανθρώπινης κατάστασης. Θεωρείται, ανοήτως, έργο στατικό, αφού γύρω από έναν δέσμιο, ακίνητο Τιτάνα παρελαύνουν επισκέπτες του μαρτυρίου του. Ο Λόγος της Εξουσίας και ο Λόγος της Εξέγερσης παράγουν τον υψίσυχνο τραγικό Λόγο. Μ΄ αυτή την τραγωδία δεν μπορεί να παίξει κανείς ούτε να διακινδυνεύσει ανατροπές της ουσίας της. Ήταν σαν να ανατρέπει τον λόγο ύπαρξής της.
Πρέπει να παριστάνεται λιτά και λαϊκά, όπως τα σπουδαία λαϊκά θεάματα, το θέατρο Νο, το Καμπούκι, το σανσκριτικό δράμα, ο Καραγκιόζης. Δύο φιγούρες κάθε φορά και κυρίαρχος ο Λόγος. Κάτι σαν τις φιγούρες στα αετώματα του Παρθενώνα, στις τοιχογραφίες της Κνωσού, στα ανάγλυφα της Βαβυλώνας.
Σαν να ζωντάνευαν Ταναγραίες
Την παράσταση του ΔΗΠΕΘΕ Ρούμελης που είδαμε φέτος σκηνοθέτησε και πρωταγωνίστησε ο καλός ηθοποιός, υψηλών εκφραστικών μέσων και προσόντων Χρήστος Καλαβρούζος, καλλιτέχνης με πλούσια τραγική ερμηνευτική πείρα. Θυμίζω πως ήταν ο Αγαμέμνων στην «Ορέστεια» του Κουν με τη Μελίνα και πρόσφατα ο Οιδίπους επί Κολωνώ του Ευαγγελάτου. Έχει κύρος, μέγεθος, παρ΄ όλο που διαθέτει μια παλαιότερη υποκριτική μανιέρα που τείνει προς τη ρητορική μεγαλοστομία. Όχι πάντως ξένη από την ουσία των προμηθεϊκών λόγων. Η παράσταση ευτύχησε να διαθέτει ένα λιτό και σχεδόν μοντέρνο σκηνικό της Λαλούλας Χρυσικοπούλου και έξοχα, πράγματι έξοχα κοστούμια της νεαρής Ελένης Δουνδουλάκη. Σπάνια τα κοστούμια του χορού, όπως εδώ, λειτούργησαν ερμηνεύοντας και τον λόγο και τις πτυχές του λόγου και τη μουσική και τις αποχρώσεις του ρυθμού και της μελωδίας. Και ευτύχησαν διότι η παλιά από την παράσταση του Κουν μετάφραση του Π. Μουλλά και η μουσική του Μ. Χριστοδουλίδη αλλά και η πράγματι λιτή και ουσιαστική χορογραφία της Έρσης Πίττα συλλειτούργησαν. Κοστούμια, μουσική και κίνηση φάνταζαν σαν να ζωντάνευαν σεμνά Ταναγραίες. Ο Περικλής Καρακωνσταντόγλου (Κράτος και Ωκεανός), ο Β. Κολοβός (Ήφαιστος), ο Θωμάς Βούλγαρης (Ερμής και Βία) ύψωσαν και σμίλεψαν τον λόγο και τον έκαναν κατανοητό χωρίς πεζότητα. Η νεαρή ηθοποιός Γιούλη Τάσιου έχει προσόντα και δεν βούλιαξε στην Ιώ, ρόλο που έχει κάμψει και πρωταγωνίστριες ολκής. Ο χορός άψογος, ανταποκρίθηκε στις απαιτήσεις των εμπνευσμένων συντελεστών που προανέφερα. Μια τίμια ανάγνωση ενός μεγαλειώδους τραγικού δοκιμίου για τον Πολιτισμό και το μέλλον του.
Δεν σηκώνει μεταμοντερνιές
Εξυπνάδες και μεταμοντερνιές δεν σηκώνει αυτό το δοκίμιο πάνω στην περιπέτεια της ανθρώπινης τραγωδίας της γνώσης. Γι΄ αυτό, ευτυχώς, το αποφεύγουν οι τολμητίες πειραματιστές. Εξάλλου σε τι να πρωτοτυπήσουν οι ανόητοι αφού ό,τι παράλογο και υπερρεαλιστικό το έχει προτείνει ο Αισχύλος. Μιλάει το «Κράτος». Σιωπά η «Βία», ο Ωκεανός παρίσταται αφού ταξιδεύει με ένα άρμα που το κινεί ένα πουλί με τέσσερα πόδια και επισκέπτεται τον Τιτάνα μια παρθένα, κόρη ποταμού, αντικείμενο πόθου ενός θεού, μεταμορφωμένη σε δαμάλα που την κυνηγά και την κεντά ο οίστρος, δηλαδή η αλογόμυγα. Τι να εφεύρουν ποιητικότερο οι ανοηταίνοντες μεταμοντέρνοι; Να βάλουν τον Προμηθέα στη μοναξιά του να παίζει σκουός; Το Κράτος να είναι τραβεστί; Και η Ιω-δαμάλα να πάσχει από τη γνωστή ασθένεια των αγελάδων; Γλιτώσαμε.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου