Ενα τραγούδι μια ιστορία 1947: "Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι" Του Δημήτρη Ν. Μανιάτη ("ΤΑ ΝΕΑ" Πέμπτη 01 Σεπτεμβρίου 2011)

..........................................................

Ενα τραγούδι μια ιστορία

1947: Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι

Του Δημήτρη Ν. Μανιάτη

ΔΗΜΟΣΙΕΥΘΗΚΕ: στα "ΝΕΑ" Πέμπτη 01 Σεπτεμβρίου 2011

Κάποιες φορές ο δημιουργός λέει τα πράγματα μια κι έξω, χωρίς τη χρήση μεταφοράς.

Κάποιες άλλες, η παράθεση εικόνων - με όχημα τον στίχο πάντα - παραπέμπει αλλού εννοώντας άλλο πράγμα ή μάλλον αφήνοντας την αμφισημία της ερμηνείας στον ίδιο τον δέκτη του δημιουργήματος. Το ζεϊμπέκικο (χιτζάζ) του Απόστολου Καλδάρα «Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι» είναι μια τρανταχτή περίπτωση τέτοιου τραγουδιού. Γράφτηκε μέσα στις φλόγες του Εμφυλίου, λατρεύτηκε από τον κόσμο - λέγεται πως ήταν το αγαπημένο του Σταύρου Κουγιουμτζή - και έχει δύο διαστάσεις: μία κοινωνική, την οποία αποκάλυψε μεταγενέστερα ο ίδιος ο τρικαλινός δημιουργός, και μία ερωτική που ανέδειξε ο νεαρός (τότε) Μάνος Χατζιδάκις στην περίφημη Διάλεξη για το Ρεμπέτικο στο Θέατρο Τέχνης το 1949 - και σε εκδήλωση που είχε διοργανώσει ο συγγραφέας Κώστας Κοφινιώτης.

Το τραγούδι σχεδόν αμέσως - και με την εξαίρετη πρώτη εκτέλεση της Στέλλας Χασκίλ - γνώρισε επιτυχία ενώ δεν ξέφυγε και από τη μέγγενη της λογοκρισίας της εποχής. Ας δούμε όμως τους αρχικούς στίχους του κομματιού:

«Νύχτωσε και στο Γεντί/ το σκοτάδι είναι βαθύ/ κι όμως ένα παλικάρι/ δεν μπορεί να κοιμηθεί». Και παρακάτω: «Αραγε τι περιμένει/ Ολη νύχτα έως το πρωί/ Στο στενό το παραθύρι/ Που φωτίζει το κελί».

Οπως καταλάβατε από τους παραπάνω αρχικούς και χωρίς λογοκρισία στίχους, ο Καλδάρας άντλησε έμπνευση από τον σκληρό καμβά της εμφυλιακής λαίλαπας, γράφοντας ένα κομμάτι που θα γνωρίσει δεκάδες επανεκτελέσεις - από την Μπέλλου και τον Νταλάρα μέχρι τον Πουλόπουλο - με πολύ ξεχωριστή εκείνη της Γιώτας Λύδια. Ας δούμε όμως τι είχε διηγηθεί στον Παναγιώτη Κουνάδη ο Καλδάρας για το πώς εμπνεύστηκε το τραγούδι:

«Δεν μου έδωσε κάποιος τον στίχο για να βάλω τη μελωδία εγώ. Το έζησα, τότε με τις συλλήψεις του 1945, μετά τους Γερμανούς, όταν ξέσπασε ο Εμφύλιος. Ημουν στη Θεσσαλονίκη φοιτητής και εργαζόμουν για να εξοικονομώ τα προς το ζην σε ένα κέντρο, μ' έναν φίλο - απ' τη βιογραφία του Καλδάρα που συνέγραψε ο Νίκος Χατζηνικολάου μαθαίνουμε πως επρόκειτο για τον μπουζουξή Χρήστο Μίγκο - του οποίου το σπίτι ήταν στην Ακρόπολη κάτω από το Γεντί Κουλέ. Πήγαινα συχνά στο σπίτι του... Τότε μαζεύανε όλους τους αριστερούς στο Γεντί Κουλέ. Ενα σούρουπο, φεύγοντας από το σπίτι αυτό και βλέποντας το περίγραμμα του κάτεργου, μου ήρθε η ιδέα».

Και επειδή παραπάνω μίλησα για τη διττή διάσταση του στίχου, ας δούμε πώς αποκωδικοποιεί ο Μάνος Χατζιδάκις, το 1949, το τραγούδι στην διάλεξή του για το ρεμπέτικο: «Ο ερωτισμός προχωράει και θίγει ακέραια το ανικανοποίητο, δίνοντας μια τόσο λεπτή μα έντονη αίσθηση μιας βαριάς ατμόσφαιρας, λες και προμηνούσε ένα άγχος, μια καταιγίδα».

Από όποια πλευρά και να το πιάσεις λοιπόν, το τραγούδι αναφέρεται στον ηττημένο - είτε κοινωνικά είτε ερωτικά -, με θλίψη αλλά χωρίς μιζέρια. Και η μεταγενέστερη ερμηνεία της Γιώτας Λύδια - το ευρύ κοινό «ξαναδιάβασε» το τραγούδι από τον δίσκο της στη Minos με τίτλο «14 Χρυσά Τραγούδια» - επανανοηματοδότησε τον πυρήνα του με την άρτια και λυγμική ερμηνεία της. 

Ιδού και τρεις ερμηνείες του τραγουδιού από την παλιότερη σε νεώτερη, με τον υιό Καλδάρα στο μπουζούκι και με μια νέα τραγουδίστρια