"Καλλιτέχνης και κοινό: ποια σχέση;..." γράφει ο Κώστας Κουτσουρέλης (facebook, 23/10/2015)

...........................................................
 

Καλλιτέχνης και κοινό: ποια σχέση;...
 

γράφει ο Κώστας Κουτσουρέλης (facebook, 23/10/2015) 
 

«Θα πρέπει λοιπόν να επιτρέπεται στον καλλιτέχνη (θα ήθελα να καταγραφεί εδώ και τώρα ότι οι λέξεις "κοινό" και "καλλιτέχνης", καθώς υπαινίσσονται την ύπαρξη ιεραρχίας, μου είναι απεχθείς) να λειτουργεί κατά κάποιον τρόπο μυστικά, δίχως να ασχολείται με τις υποτιθέμενες απαιτήσεις της αγοράς ή, ακόμη καλύτερα, δίχως να τις γνωρίζει. Κι αν ένας επαρκής αριθμός καλλιτεχνών τις αγνοήσει σε ικανοποιητικό βαθμό, τότε αυτές θα πάψουν απλώς να υφίστανται. Δεδομένης της εξαφάνισής τους λοιπόν, ο καλλιτέχνης θα εγκαταλείψει τη λανθασμένη αντίληψή του περί ευθύνης απέναντι στο κοινό και το κοινό θα παραιτηθεί από το ρόλο του δουλικά εξαρτώμενου.» (Γκλεν Γκουλντ, Σκέψεις για τη μουσική)

Συνήθως οι ρομαντικοί ζητούσαν την χειραφέτηση του καλλιτέχνη από κάθε βιοτική μέριμνα, ενώ οι πιο θορυβώδεις νεωτερικοί προέτασσαν την χειραφέτηση του κοινού από τον καλλιτέχνη. Ο Γκουλντ στο απόσπασμα αυτό εμφανίζεται με τον πιο ουτοπικό τρόπο να ζητάει και τα δυο, ταυτοχρόνως. Κατά πρώτο λόγο, αρνείται την ευθύνη του καλλιτέχνη έναντι του κοινού, διότι αυθαιρέτως την θεωρεί περιοριστική για τον καλλιτέχνη. Κατά δεύτερο λόγο, συνδέει (εξίσου αυθαίρετα) αιτιωδώς μεταξύ τους την απόλυτη αποδέσμευση του καλλιτέχνη ("μυστική λειτουργία της δημιουργίας") με την γονιμότητα και νομίζει ότι με την πρώτη θα ενισχύσει τη δεύτερη.

Και η πρώτη και η δεύτερη εικασία είναι έωλη. Η δαιμονοποίηση των περιορισμών και των κανόνων, γέννημα των πολεμικών αναγκών του πρώτου μοντερνισμού καθώς και η συναφής αποθέωση της άνευ ορίων και άνευ όρων ελευθερίας του καλλιτέχνη είναι ιδεολογήματα που δεν αντέχουν την πρακτική βάσανο. Ακριβώς οι κανόνες εξασφαλίζουν την ελευθερία του καλλιτέχνη, γιατί του επιτρέπουν να ορίσει (δηλαδή να περιορίσει, και διά του περιορισμού να καλλιεργήσει προσφορότερα και βαθύτερα) τα εκφραστικά του μέσα. Για τον δημιουργό, οι κανόνες είναι προστασία, αποτρεπτικός φραγμός από τη διάχυση, το ξόδεμα των δυνάμεών του προς άγονες κατευθύνσεις. Όπως έλεγε ο Γκαίτε (και τα λόγια του έχουν παραλλάξει έκτοτε πάμπολλοι άλλοι, από τον Τ. Σ. Έλιοτ ώς τον Οδυσσέα Ελύτη) «είναι τα όρια που κάνουν τον τεχνίτη / κι ελευθερώνει μόνο ο νόμος ο αυστηρός.»

Ανάλογα ισχύουν για τις σχέσεις καλλιτέχνη-κοινού. Ήδη για λόγους καθαρά ψυχολογικούς, είναι παντελώς αδύνατο για τον καλλιτέχνη να δημιουργήσει ερήμην ενός εικαζόμενου έστω κοινού. Η καλλιτεχνική πράξη είναι εξ ορισμού κοινωνικό ενέργημα, προϋποθέτει ακροατές και αποδέκτες, των οποίων τις προσδοκίες ο δημιουργός, ακόμη και αν τις απορρίπτει και τις αμφισβητεί, είναι αδύνατον να μη λάβει υπόψη του. Και είναι η ικανοποίηση αυτού του ακροατηρίου που καθιστά εντέλει ένα έργο σημαντικό. Συνεπώς η σχέση καλλιτέχνη-κοινού δεν είναι ούτε "ιεραρχική", ώστε να μας χρειάζεται η λυτρωτική κατάλυσή της, ούτε τάχα μου "ισότιμη", με την έννοια ότι μπορούμε να καταργήσουμε τη διάκριση μεταξύ τέχνης και ζωής όπως το ζήτησαν οι μοντερνιστές. Η σχέση καλλιτέχνη-κοινού είναι συμβιωτική, σχέση διαρκούς αλληλεπιρροής και αλληλεξάρτησης μεταξύ σαφώς διακριτών ρόλων.

Αν η μουσική του Γκουλντ, λ.χ., είναι σπουδαία, αυτό συμβαίνει όχι γιατί ο ίδιος υπήρξε άνθρωπος φυγόκοσμος και αγοραφοβικός αλλά παρά όλ' αυτά: επειδή δηλαδή βρέθηκαν κάποιοι άλλοι να εκτιμήσουν τη δουλειά του, να τη θαυμάσουν, να τη διαδώσουν και να την καταστήσουν κτήμα κοινό. Για τον ίδιο λόγο άλλωστε είναι σπουδαία (σπουδαιότερη) η μουσική του Μπαχ, παρότι ο ίδιος έζησε μια ζωή εκκλησιαστικού υπαλλήλου και κομφορμιστή οικογενειάρχη. Εν ολίγοις: αν είναι να θαυμάζουμε τους καλλιτέχνες, να το κάνουμε για τους σωστούς λόγους, όχι επειδή μας μοιάζουν αλαφροΐσκιωτοι και λοξοί.