Προς εαυτόν και προς αλλήλους για τον Παπαδιαμάντη...

 .............................................................

 Προς εαυτόν και προς αλλήλους για τον Παπαδιαμάντη. Ερωτήσεις και απαντήσεις με αφορμή την παράσταση της Ατρύμων Art "Ο εν Αθήναις Παπαδιαμάντης" στο Ναύπλιο, 10 και 11 Μαρτίου στο "Τριανόν". 

Γιατί σήμερα "Παπαδιαμάντης";

   Γιατί σήμερα, στην εποχή που λογιάζουμε τη ζωή μας με το έχει μας, με αριθμούς και στατιστικές, εκείνος μας αποκαλύπτει το μυστήριο που είναι δίπλα μας. Το "μυστήριο" της ύπαρξης. Που για να το δούμε, πρέπει να απαντήσουμε πριν στο ερώτημα "πώς και τι είμαστε". Ψάχνοντας την απάντηση, ίσως βρούμε την χαμένη μας δυνατότητα, αυτό το "μπορούσαμε" που λέει και ο ποιητής. Ίσως και την προσωπική μας - πού πια η συλλογική; - "επανάσταση" που μας διέφυγε και μας διαφεύγει, τη δυνατότητα να αλλάξουμε πρώτα εμείς.

"...Nα πού βρίσκεται η αληθινή μαγεία του Παπαδιαμάντη. Δε ζητά να τεντώσει τα νεύρα μας, να σείσει πύργους και να επικαλεστεί τέρατα. Οι νύχτες του, ελαφρές σαν το γιασεμί, ακόμη κι όταν περιέχουν τρικυμίες, πέφτουν επάνω στην ψυχή μας σαν μεγάλες πεταλούδες που αλλάζουν ολοένα θέση, αφήνοντας μια στιγμή να δούμε στα διάκενα τη χρυσή παραλία όπου θα μπορούσαμε να 'χαμε περπατήσει χωρίς βάρος, χωρίς αμαρτία. Είναι εκεί που βρίσκεται το μεγάλο μυστικό, αυτό το "θα μπορούσαμε" είναι ο οίακας που δε γίνεται να γυρίσει, μόνο μας αφήνει με το χέρι μετέωρο ανάμεσα πίκρα και γοητεία, προσδοκώμενο και άφταστο. "Σα να 'χανε ποτέ τελειωμό τα πάθια και οι καημοί του κόσμου"..."

(Από το βιβλίο του Οδυσσέα Ελύτη "Η Μαγεία του Παπαδιαμάντη")

Ναι, αλλά κι αυτή η γλώσσα του; Δεν την "πιάνω" βρε αδελφέ... Δεν την καταλαβαίνω...

   Κατ' αρχήν, η γλώσσα στην οποία γράφει ο Παπαδιαμάντης δεν είναι ενιαία (βλ. παρακάτω, το σχετικό απόσπασμα του Λίνου Πολίτη). Οι ήρωές του μιλάνε τη λαλιά τους, που την καταγράφει ο Παπαδιαμάντης τόσο πιστά σαν απομαγνητοφωνημένο προφορικό λόγο. Από κει και πέρα η παράσταση του "Εν Αθήναις Παπαδιαμάντη" φροντίζει να "μιλήσει" τον λόγο του, να μικρύνει τις αποστάσεις από το ιδίωμά του και να αναδείξει αυτήν την γλώσσα, μέσα από τον ήχο και τη μελωδία της εκφοράς της, σε νόημα. Σε ένα νόημα που είναι δίπλα μας και μας διαφεύγει. Όπως μας διαφεύγει η ομορφιά της βροχής αλλά και της λιακάδας, η αγαπημένη συνήθεια της κάθε μέρας αλλά και το έκτακτο της γιορτής, το χαρούμενο αλλά και το λυπημένο βλέμμα του συνανθρώπου μας. 

 "Στη γλώσσα του ο Παπαδιαμάντης δεν έκανε το αποφασιστικό βήμα από την καθαρεύουσα προς τη δημοτική, όπως πολλοί άλλοι της γενιάς του. Η καθαρεύουσά του όμως είναι εντελώς προσωπική και ιδιότυπη. Ακόμα και ανόμοια. Όσα συνήθως λέγονται, πως η γλώσσα του Παπαδιαμάντη είναι επηρεασμένη από τη γλώσσα της εκκλησίας, είναι ανεύθυνα και ατεκμηρίωτα. Θα έλεγα πως υπάρχουν στη γλώσσα του τρεις αναβαθμοί: στους διαλόγους του χρησιμοποιεί, σχεδόν φωτογραφικά αποτυπωμένη, την ομιλουμένη λαϊκή γλώσσα, πολλές φορές και με τους σκιαθίτικους ιδιωματισμούς. Υπάρχει μία άλλη γλώσσα για την αφήγηση, με βάση βέβαια την καθαρεύουσα, αλλά με πρόσμειξη πολλών στοιχείων της δημοτικής, και αυτό αποτελεί ίσως το πιο προσωπικό του ύφος. Και τέλος, μια προσεγμένη και αυστηρή καθαρεύουσα, η παραδομένη από την παλαιότερη γενιά της πεζογραφίας, που ο Παπαδιαμάντης την επιφυλάσσει στις περιγραφές καθώς και στις λυρικές του παρεκβάσεις."

 Από την Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Λίνου Πολίτη.

   Αλλά αυτό που συμβαίνει, επιπλέον, με τη γλώσσα του Παπαδιαμάντη είναι ότι πολλές φορές "βρίσκει λόγια και για κείνο που βρίσκεται πέρα από τα λόγια" (Ζήσιμος Λορεντζάτος, "Μελετήματα") ακόμα και για κείνο το άρρητο, το αμολόγητο, το ερμητικά κλειδωμένο.  "Δεν υπάρχει άλλος Έλληνας συγγραφέας με τέτοια εξουσία στη χρήση της γλώσσας της ελληνικής, που να ξέρει όλα τα πράματα με τα ονόματά τους... Προτού γράψει εκείνος η γλώσσα μας δεν είχε τα όσα έχει τώρα που εκείνος την έγραψε" (Ζήσιμος Λορεντζάτος, στο ίδιο)

Ναι, αλλά είναι, αν όχι θρησκόληπτος, μονομερώς θρησκευόμενος, πιστός του Χριστιανισμού...

Δεν θα το 'λεγα. Υπάρχουν κείμενά του (όπως ο "Ξεπεσμένος Δερβίσης" της παράστασης του "Εν Αθήναις Παπαδιαμάντη") που αποθεώνεται ο αλλόθρησκος, στην προκειμένη περίπτωση ο μουσουλμάνος ιερός άνθρωπος, σε μια μυστική ταυτόχρονη επικοινωνία με την αρχαιοελληνική θεότητα που "κατοικεί" στον ιερό βράχο της Ακρόπολης και στο Θησείο. Θα έλεγα, λοιπόν, ότι ο Παπαδιαμάντης πάνω απ' όλα είναι  π ι σ τ ό ς , μ ύ σ τ η ς  της απροσδιόριστης και απεριόριστης δυνατότητας που κρύβεται στη φύση και στη μοίρα, αλλά και στην ανθρώπινη ψυχή. Κι ας είναι αυτή η δυνατότητα χαμένη, όπως λέει πιο πάνω ο Ελύτης.

Ναι, αλλά είναι κοινωνικός ή και πολιτικός συγγραφέας;

   Αν υπάρχει κάτι που με ξάφνιασε στην ενασχόλησή μου με τον Παπαδιαμάντη είναι ο σατιρικός χαρακτήρας και η κοινωνική κριτική  πολλών κειμένων του, όπως το "Απόλαυσις στη γειτονιά" και το "Ιδιόκτητο" της παράστασης. Εδώ να υπενθυμίσω ότι ο Παπαδιαμάντης ευαίσθητος δέκτης της κοινωνικής και πολιτικής ζωής του τόπου σε μια ιδιαίτερα κρίσιμη περίοδο της ελληνικής ιστορίας - τόσο κρίσιμη, τηρουμένων των αναλογιών, όσο και η σημερινή (υπενθυμίζω: χρεωκοπία του 1893, Α' Ολυμπιακοί Αγώνες του 1896, εθνική ταπεινωτική ήττα του 1897) θέτει στο στόχαστρό του την κάστα των φθαρμένων πολιτικών στους οποίους "χρεώνει" και τη δεινή κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει τότε η χώρα μαζί με τους ανθρώπους της. Η αναλογία με τη σημερινή επικαιρότητα είναι ανατριχιαστική. Αυτή η αναλογία με οδήγησε στη θεατρική "εκμετάλλευση" και άρθρων του Παπαδιαμάντη, όπως το "Αι Αθήναι ως ανατολική πόλις" και ο "Οιωνός" (αμφότερα γραμμένα το 1896) κειμένων οξύτατης παρατήρησης των κοινωνικών πραγμάτων, αλλά και βαθιάς αγωνίας για την πορεία του τόπου. 

Και μια μουσική αφιέρωση από την παράσταση του "Εν Αθήναις Παπαδιαμάντη"