"Μία πειστική απάντηση" της Ιωάννας Καραμάνου (www.protagon.gr, 10 Αυγούστου 2013)

........................................................

10 Αυγούστου 2013 www.protagon.gr 

Μία πειστική απάντηση 

της Ιωάννας Καραμάνου

 

Σε κάθε σύγχρονη παράσταση αρχαίου δράματος τίθεται μια σειρά ερωτημάτων. Πώς, για παράδειγμα, μπορούν οι θεατρικές συμβάσεις της αρχαίας παράστασης να προσαρμοσθούν στη σύγχρονη σκηνή; Πώς μπορούν να επικυρωθούν οι αξίες του αρχαίου έργου σε ένα διαφορετικό πολιτισμικό, ιδεολογικό και κοινωνικό πλαίσιο; Πώς επιτυγχάνει ο αρχαίος δημιουργός να συνδιαλεχθεί με τον σύγχρονο θεατή, δεδομένου ότι οι προσδοκίες του σύγχρονου κοινού διαφέρουν ριζικά από εκείνες του αρχαίου θεατή;

Τα ζητήματα αυτά περιπλέκονται περαιτέρω όταν η «ετερότητα» του αρχαίου έργου, σε σχέση με την πρόσληψή του από τον σύγχρονο θεατή, δεν περιορίζεται μόνο στην τεράστια χρονική απόσταση μεταξύ του πέμπτου αιώνα π.Χ. και του σήμερα. Αφορά και τους ίδιους τους ανοίκειους χαρακτήρες του Κύκλωπα και των σατύρων και επιπροσθέτως την ιδιαιτερότητα του σατυρικού δράματος ως θεατρικού είδους, του οποίου ο Κύκλωψ συνιστά το μοναδικό ακέραιο δείγμα.

Η παράσταση του Εθνικού Θεάτρου, που ανέβηκε στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου στις 2 και 3 Αυγούστου με την υπογραφή του σκηνοθέτη Βασίλη Παπαβασιλείου, πέτυχε, κατά τη γνώμη μου, να δώσει μία πειστική απάντηση σε αυτή τη σειρά ερωτημάτων. Ευθύς εξαρχής κέντρισε και κέρδισε το ενδιαφέρον του θεατή, επιλέγοντας να εισαγάγει τον Οδυσσέα «Μπερμπάντη» και τους συντρόφους του, τους «καπήλους», ως «διαμεσολαβητές» ανάμεσα στο αρχαίο έργο και στον σύγχρονο θεατή. Μέσα από αναφορές στην ιστορική και λαϊκή παράδοση του τόπου, στα πάθη και στα παθήματα του Νεοέλληνα, η μορφή του πολυμήχανου Οδυσσέα, τον οποίο ενσάρκωσε με ιδιαίτερη ευστοχία ο Νίκος Καραθάνος, πέτυχε να συνδέσει ιδεολογικά τον αρχαίο κόσμο του Κύκλωπα και των σατύρων με τη νεοελληνική παράδοση και ταυτότητα. Αυτό το «εισαγωγικό ισοδύναμο», το οποίο συστάθηκε για να καταστήσει οικείο το αρχαίο σατυρικό δράμα στον σημερινό θεατή, ήρθε να υποδηλώσει ότι ο Οδυσσέας, ο Κανένας, που θα μπορούσε συνάμα να είναι και ο Καθένας (όπως τον αντιλαμβάνονται, σύμφωνα με το πρόγραμμα της παράστασης, ο σκηνοθέτης Βασίλης Παπαβασιλείου και ο δραματολόγος Σωτήρης Χαβιάρας), είναι ο πολύτροπος και σε διαρκή αναζήτηση Έλληνας κάθε εποχής—και της δικής μας εποχής. Θα σημείωνα ότι αυτό το εισαγωγικό δραματουργικό εύρημα πέτυχε να μυήσει το σύγχρονο κοινό στο έργο, δίνοντας κατόπιν τον λόγο στον άχρονο Ευριπίδη, του οποίου το κείμενο έμεινε αλώβητο από «εκσυγχρονιστικές» παρεμβάσεις ή αλλοιώσεις. Αυτή η σκηνή, που συνιστά «θέατρο εν θεάτρω», κατόρθωσε να κινήσει το ενδιαφέρον των θεατών να παρακολουθήσουν «το έργο [που] λέγεται Κύκλωψ», ακολουθώντας μια μακρόχρονη θεατρική παράδοση, που ανάγεται στη νέα αττική κωμωδία του Μενάνδρου.

Η παράσταση απέδωσε εύγλωττα τους κεντρικούς θεματικούς και ιδεολογικούς άξονες του έργου, που προβάλλουν μια σειρά αντιθέσεων: το δίπολο φύσεως και πολιτισμού, που πρεσβεύεται από τον Κύκλωπα και τους σατύρους από τη μια μεριά και από τον πολιτισμένο Οδυσσέα από την άλλη• την τελική κυριαρχία του λόγου του Οδυσσέα επί του άκρατου ηδονισμού του Κύκλωπα, που αποδόθηκε εξαιρετικά με την πληθωρική και καθηλωτική ερμηνεία του Δημήτρη Πιατά• και τη δουλεία που επιβάλλει ο Κύκλωπας, σε αντίστιξη με την απελευθερωτική δύναμη της διονυσιακής λατρείας.

Το δραματικό τοπίο της Αίτνας αποτυπώθηκε στο βουκολικό σκηνικό της Marie-Noëlle Semet. Η βουκολική αυτή διάσταση αναδείχθηκε περαιτέρω με την είσοδο του Κύκλωπα, ο οποίος απήγγειλε το ενδέκατο ειδύλλιο του Θεοκρίτου, που αναφέρεται στον έρωτά του για τη νύμφη Γαλάτεια και αποτέλεσε ένα από τα θέματα των ρωμαϊκών Μεταμορφώσεων του Οβιδίου. Εικαστικά το θέμα αυτό είχε εμπνεύσει τον Nicolas Poussin, το έργο του οποίου φαίνεται να αποτέλεσε σημείο αναφοράς του σκηνικού της παράστασης. Η διαχρονική και δι-ειδολογική persona του Κύκλωπα σκιαγραφήθηκε, επομένως, μέσα από μια θεατρική, λογοτεχνική και εικαστική διαδρομή, που ανάγεται ασφαλώς στη ραψωδία ι της Οδύσσειας, της οποίας το υλικό μεταπλάθει και δραματοποιεί ο Ευριπίδης.

Απολαυστικός ο Νίκος Χατζόπουλος στον ρόλο του μέθυσου και καιροσκόπου γερο-Σιληνού πλαισιωμένου από έναν πολύχρωμο, ζωηρό και εύθυμο Χορό σατύρων, την κίνηση του οποίου επιμελήθηκε η ομάδα Sinequanon. Οι αναφορές στη διονυσιακή μουσική μέσω της χρήσης τυμπάνων και ενός πνευστού που ανακαλεί τον διονυσιακό αυλό πέτυχαν να συνθέσουν μία παιγνιώδη διονυσιακή ατμόσφαιρα.

* Η Ιωάννα Καραμάνου είναι επίκουρη καθηγήτρια του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου