Διονύσης Σαββόπουλος με αφορμή τον "Πλούτο": "Σιχαίνομαι τους νεοτερισμούς και τις παλιατζούρες" (http://entertainment.in.gr, 4/6/2013)

..............................................................

Διονύσης Σαββόπουλος με αφορμή τον "Πλούτο": "Σιχαίνομαι τους νεοτερισμούς και τις παλιατζούρες"

 

 

Ο Διονύσης Σαββόπουλος μιλάει για τον "Πλούτο"

Ερ: Aριστοφάνης, αγαπημένος σας θα έλεγα και «ταιριαστός» μέσα από την κωμωδία που κι εσείς αγαπάτε για να εκφράζεστε μουσικά; Κλασική ερώτηση: πως προέκυψε αυτή η συνεργασία;
Απ: «Με συγκινούν τα έργα του Αριστοφάνη. Τώρα, αυτός ο «Πλούτος» είναι τόσο παράξενη κωμωδία! Αναφέρεται σατυρικά στον νεοπλουτισμό και στο lifestyle που ζήσαμε κάποια χρόνια πριν. Το κάνει όμως τόσο υπαινικτικά! Με τρυφερότητα, με σιωπές, με μια θα έλεγα, λογοτεχνική αμηχανία. Κι όλα αυτά σαν ένα αληθινό ποίημα. Είναι ένα έργο για γέλια και για κλάματα».
Ερ: Δεν φοβάστε την σκηνοθετική «αναμέτρηση»; Τέσσερις διαφορετικές ιδιότητες για έναν άνθρωπο. Για ποιόν λόγο;
Απ: «Καταρχήν οι σκηνοθέτες που εκτιμώ είχαν υποχρεώσεις. Ευτυχώς έχω πλάι μου τους πρωταγωνιστές μου και επίσης τον Μέντη, τον Μαλκότση, την Λιούλιου. Όλων αυτών η παιδεία και η πείρα είναι πολύ ευρύτερη από τις ειδικότητές τους, άρα πολύ βοηθητική».
Ερ: Επιλέξατε να κάνετε και τη μετάφραση; Για ποιον λόγο δεν βαδίσατε πάνω στα σίγουρα μονοπάτια μιας παλαιότερης μετάφρασης;
Απ: «Μα έχω χαρεί αρκετές παλιές ή καινούργιες μεταφράσεις του «Πλούτου». Του Χουρμούζη, του Βάρναλη, του Γεωργουσόπουλου, του Μάτεση, του Κολώτα. Από θαυμασμό θέλησα να ανταποκριθώ κι εγώ. Είναι όπως όταν βλέπετε ένα χαρούμενο παιχνίδι και θέλετε να παίξετε κι εσείς».
Ερ: 388 π.Χ., κακή διανομή του πλούτου και διαφθορά που επιφέρει ο πλούτος. Η ίδια ιστορία, πάντα. Τι άλλο θα μας πει τώρα ο ποιητής;
Απ: «Ότι το όνειρο ενός γενικευμένου πλούτου μπορεί να έχει επικίνδυνες πλευρές, να γίνει απωθητικό και να μας κοστίσει πολύ ακριβά».
Ερ: Ποιον ρόλο κρατήσατε για τον εαυτό σας; Σιγουριά και δύναμη με τους καλύτερους ηθοποιούς του σύγχρονου θεάτρου μαζί σας στη σκηνή;
Απ: Στα έργα του Αριστοφάνη υπάρχει ένα μέρος που λέγεται Παράβαση: ο χορός έβγαζε τις μάσκες και μετέφερε ένα επίκαιρο μήνυμα του δημιουργού. Παραδόξως, ο «Πλούτος», το τελευταίο έργο του Αριστοφάνη, δεν έχει Παράβαση. Σκέφτομαι, λοιπόν, να κατασκευάσω μια Παράβαση και να βγω στην θυμέλη να την απαγγείλω. Ελπίζω να το δεχθεί ο κόσμος. Δεν είμαι ηθοποιός, αλλά αν έχεις δίπλα σου τον Παπαδημητρίου ή την Μουτούση, το Λούλη, τον Κουρή όλο και κάτι μαθαίνεις. Εξάλλου, το τραγούδι δεν είναι ένα είδος θεάτρου»;
Ερ: Τζιν, τσιγάρο, μοντέρνα έπιπλα πάνω στη σκηνή. Θα δούμε νεοτερισμούς ή θα βαδίσετε στις αξίες του κλασικού ;
Απ: Σιχαίνομαι τους ντε και καλά νεοτερισμούς μα και τις παλιατζούρες. Αυτό που χρειάζεται είναι φαντασία, ακρίβεια και προπαντός ποίηση. Αυτό προσπαθούμε να πετύχουμε».
Ερ: Εποχή δύσκολη, οικονομική κρίση, κρίση αξιών, κουμπούρια στη Βουλή, Χρυσή Αυγή στην τηλεόραση και όχι μόνο, συσσίτια και λιποθυμίες στα σχολειά και η Ελλάδα που αντιστέκεται, η Ελλάδα που επιμένει…Ποια πρέπει να είναι η αντίσταση και η επιμονή μας;
Απ: Χρειάζεται μια μεγάλη αλλαγή μέσα μας, να ξαναβρούμε την ελληνική ιδέα, δηλαδή την Δημοκρατία, την ανοχή του άλλου, την ανοιχτότητα, την κοινωνία του έργου. Διαβάζω ότι πληρώνουμε 27 εκατομμύρια ευρώ το χρόνο για εισάγουμε φακές! Όταν αλλάξουμε μέσα μας, θα δημιουργηθεί το κλίμα εκείνο που θα επιτρέψει να αναδειχθούν νέα πρόσωπα, νέο σημείο αναφοράς για να μας ενώσει και να γίνει η Ελλάδα αυτό που της αξίζει: μια μικρή, ιστορική χώρα που κάτι έχει πολύτιμο να προσφέρει στον πλανήτη.

Πληροφορίες από ΑΠΕ-ΜΠΕ

"Στην τάξη με τον Γραμματικάκη" - Τζίνα Δαβιλά (http://www.protagon.gr, 27 Μαΐου 2013)

..............................................................

Στην τάξη με τον Γραμματικάκη

27 Μαΐου 2013  

Τζίνα Δαβιλά

 

(Δεν έχει σημασία να παραπονιέμαι για ό,τι ανεπιθύμητο μου συμβαίνει, αλλά να εκτιμώ τα όμορφα που βρέθηκαν και βρίσκονται στον δρόμο μου. Αυτό είναι και το αντίδοτό μου στη μίζερη περιρρέουσα ατμόσφαιρα, του παρελθόντος και του παρόντος).
«Καλωσορίσατε», του είπε η Μυρσίνη.
«Σας ευχαριστώ πολύ που ήρθατε να με δείτε», της απάντησε ο Γιώργος Γραμματικάκης, όταν βρέθηκε στο ιδιωτικό σχολείο «Ροδίων Παιδεία» ως προσκεκλημένος ομιλητής για τους μαθητές.
«Τι γλυκός και απλός άνθρωπος!», σχολίασε η Μυρσίνη.
Σίγουρα, αν κάποιος έχει την υπομονή να ανατρέξει σε άλλα κείμενα, θα συναντήσει την πάγια διαπίστωσή μου πως όσο πιο σπουδαίος είναι κάποιος, τόσο πιο απλός και προσιτός είναι. Τα ψώνια, οι κομπλεξικοί και οι επηρμένοι είναι οι περισσότεροι ημιμαθείς και υπερεκτιμημένοι που με την παραμικρή επιτυχία φουσκώνουν σαν τα παγώνια και κοιτούν πάνω από το κεφάλι σου, σαν να μη σε βλέπουν. Κάτι σε μαντάμ-Σουσού.
Φαντάζομαι πως κι εσύ θα έχεις συναντήσει τέτοια ψώνια στη ζωή σου. Και όσο διψάς για να συναντήσεις εκείνους του μοιραίους, τους λίγους, τους σπουδαίους, τους απλούς, τους σημαντικούς, τους σπάνιους, τόσο πέφτεις πάνω σε νούμερα με τίτλους πηχυαίους, με βιογραφικά κολοσσιαία, με περγαμηνές κρεμασμένες στους τοίχους των γραφείων τους και με το μάτι του αχόρταγου και άπληστου διακονιάρη. Αυτό το μάτι, το βλέμμα, είναι η αλήθεια του καθενός μας. Αρκεί να έχεις εκπαιδευτεί να το αποκωδικοποιείς. Δεν ξέρω για σένα, προσωπικά, μου είναι αφόρητο πια να τους βλέπω μαζεμένους και φουσκωμένους από την αυταρέσκεια. Να αυτοπροβάλλονται, να ναρκισσεύονται. Ανόητος εγωισμός.
«Είμαι αποτυχημένος των πανελληνίων», είπε ο μέγας δάσκαλος στα παιδιά του «Ροδίων». «Εμένα που με βλέπετε απέτυχα να περάσω στο τμήμα Ηλεκτρολόγων-Μηχανικών που δεν αγαπούσα, γιατί αρρώστησα και δεν έγραψα. Κάποιος φίλος μου, αργότερα, μου μίλησε για τη Φυσική. Πήγα, έδωσα εξετάσεις, πέρασα, την αγάπησα και έκανα ό,τι έκανα, αν δεχτούμε ότι έχω κάνει κι εγώ κάτι. Αλλά θέλω να σας εξομολογηθώ κάτι: ζηλεύω τους ανθρώπους που γνωρίζουν κάποιο μουσικό όργανο. Κάποτε προσπάθησα να μάθω ακορντεόν, αλλά επειδή στις καντάδες που κάναμε δεν ήταν βολικό, το παράτησα νωρίς. Δεν ήμουν καλός εκεί. Αν μου επιτρέπετε μόνο να σας πω να μάθετε όποιο μουσικό όργανο σας αρέσει. Είναι σπουδαία υπόθεση να σας συντροφεύει στη ζωή σας».

Άνθρωπος, Δάσκαλος, Μέγας. Ο Γιώργος Γραμματικάκης που μετά την «Κόμη της Βερενίκης» -το βιβλίο που όποιος το έχει διαβάσει έχει κατακτήσει το 70% τουλάχιστον της παγκόσμιας βιβλιογραφίας- αποτελεί τον μοναδικό, ίσως, Έλληνα που κατάφερε να εκλαϊκεύσει την επιστήμη του και, παράλληλα, να είναι ο ίδιος τόσο απλός. Ο Γραμματικάκης έχει την ευφυΐα και τη σοφία να βρίσκει ομορφιές στα απλά και στα μικρά. Να είναι ο διεθνώς καταξιωμένος αστροφυσικός που μιλά τη γλώσσα της λαϊκότητας, όχι του λαϊκισμού, αφουγκράζεται τον μόχθο του μεροκαματιάρη, σέβεται την υπόστασή του. Και αγαπιέται από παλιούς και νέους μαθητές. Νοιώθω σαν να παίρνουμε απάντηση στο ερώτημα «υπάρχει Θεός;». «Ασφαλώς, είναι δίπλα μας, δεν φορά φωτοστέφανο, δεν θέλει κεριά και εκκλησιές, δεν διεκδικεί την απαρχή του Σύμπαντος, ζητά απλώς με ταπεινότητα να του δώσεις το χέρι σου. Ο μετέωρος από τη μοναξιά του άνθρωπος να πάψει να είναι μετέωρος απλώνοντας το χέρι του στον άλλο και στους άλλους μετέωρους και μόνους ανθρώπους».

Ψάχνουμε απαντήσεις σε δύσκολα ερωτήματα, που όσο χρόνο, σκέψη και έρευνα κι αν αφιερώσουμε, είναι αμφίβολο αν θα απαντηθούν. Και, ταυτόχρονα, ξεχνούμε πως τα πιο σημαντικά συμβαίνουν δίπλα μας και εμείς με ανοησία, ίσως και αχαριστία, τα προσπερνάμε. Στον απολογισμό κάνεις ταμείο. Εκεί, αξία έχουν οι συναντήσεις σου. Ποιες επιλέγεις και με ποιους όρους.

"Νεράιδες" του Δημήτρη Ζερβουδάκη - από τα αγαπημένα τραγούδια

.............................................................


"Νεράιδες" του Δημήτρη Ζερβουδάκη


Στίχοι: Δημήτρης Ζερβουδάκης & Γιάννης Μήτσης
Μουσική: Δημήτρης Ζερβουδάκης

Τριγύρω μου χορεύουνε ολόλευκες νιφάδες
τον ύπνο μου επισκέπτονται παράξενες κυράδες
Νεράιδες του λευκού χιονιού, παλιές μου αγαπημένες
μα όταν στα μάτια τις κοιτώ φαντάζουν Θεέ μου ξένες

Αναρωτιέται το μυαλό και την καρδιά ρωτάει
πώς γίνεται και η ζωή το όνειρο απατάει
Χιόνιζε κάποτε παλιά, πάντα στα παραμύθια
μα γλίστρησε απ' τα χέρια μας και χάθηκε η αλήθεια

Χίλια φιλιά και μιαν αρχή
μες στην υγρή ματιά σου
μες στη σιωπή, γλυκιά πνοή
τα τόσα μυστικά σου

Τριγύρω μου χορεύουνε τα βήματα του κόσμου
κι απ' των ματιών σου τις πηγές ήρθα να κλέψω φως μου
Νεράιδες, κλέψτε μας κι εμάς, κλέψτε μας τα καμένα
σηκώστε μας σ' ένα χορό με τα φτερά ανοιγμένα

Αναρωτιέμαι πια κι εγώ κι εσένανε ρωτάω
νύχτες πώς ξελογιάζομαι, στ' όνειρο σεργιανάω
Νόμιζα πως στο πουθενά φωλιάζει η αλήθεια
μα χιόνισε, κι αρχίσαμε ξανά τα παραμύθια

220 χρόνια από το θάνατο του Κάρλο Γκολντόνι (1707 - 1793) Σκηνή Πέμπτη απο τη Δεύτερη Πράξη του έργου "Οι Αγροίκοι" (μτφ.Τζούλια Τσιακίρη, εκδόσεις "Δωδώνη", 2005) )*

.............................................................

Kάρλο Γκολντόνι (1707 - 1793)














Σκηνή Πέμπτη απο τη Δεύτερη Πράξη
του έργου "Οι Αγροίκοι"  (μτφ.Τζούλια Τσιακίρη)

Λουνάρντο και Σιμόν

ΣΙΜΟΝ: Παντρέψου μου 'λεγαν και θα βρεις τη χαρά.

ΛΟΥΝΑΡΝΤΟ: Θυμάσαι την πρώτη μου γυναίκα; Εκείνη ήταν ένα αγαθό πλάσμα / τούτη εδώ είναι στραβόξυλο.

ΣΙΜΟΝ: Κι εγώ ο τρελός ο βλάκας που δεν μπορούσα να υποφέρω τις γυναίκες κι όμως πήγα και δέθηκα χειροπόδαρα μ' αυτόν τον ξαμολημένο σατανά.

ΛΟΥΝΑΡΝΤΟ: Τη σήμερον ημέρα δεν μπορείς πια να παντρευτείς. 
ΣΙΜΟΝ: Αν θέλεις να κρατάς τη γυναίκα πιστή στο καθήκον, σε λένε αγριάνθρωπο / αν την αφήνεις ελεύθερη σε λένε μπούφο.
ΛΟΥΝΑΡΝΤΟ: Αν δεν ήτανε το κορίτσι μου στη μέση, στην τιμή μου σου λέω, για να μιλήσουμε επί της ουσίας δηλαδή, δε θα 'χα μπλέξει εγώ μ' άλλη γυναίκα.
ΣΙΜΟΝ: Μου είπαν ότι την παντρεύετε / είναι αλήθεια;
ΛΟΥΝΑΡΝΤΟ: Ποιος σου το 'πε; (με αγανάκτηση)
ΣΙΜΟΝ: Η γυναίκα μου
ΛΟΥΝΑΡΝΤΟ, με αγανάκτηση: Εκείνη πού το έμαθε;  
ΣΙΜΟΝ: Θαρρώ ότι της το 'χε πει ο ανιψιός της.
ΛΟΥΝΑΡΝΤΟ: Ο Φελιπέτο;
ΣΙΜΟΝ: Ο Φελιπέτο, ναι.
ΛΟΥΝΑΡΝΤΟ: Αχ, το βρωμόπαιδο! Ο φαφλατάς! Η μαϊμού! Του το ξεμυστηρεύτηκε ο πατέρας του και κείνος αμέσως πήγε να το διαλαλήσει; Τώρα βλέπω ότι δεν είναι το παλικάρι που νόμιζα εγώ. Σχεδόν έχω μετανιώσει που την αρραβώνιασα και έτσι μου 'ρχεται, για να μιλήσουμε επί της ουσίας δηλαδή, να το σκίσω το συμβόλαιο.
ΣΙΜΟΝ: Σου κακοφάνηκε γιατί το είπε στη θεία του; 
ΛΟΥΝΑΡΝΤΟ: Μάλιστα. Όποιος δεν ξέρει να σωπαίνει δεν έχει μυαλό, κι όποιος δεν έχει μυαλό δεν κάνει για παντρειά.
ΣΙΜΟΝ: Δίκιο έχεις, παλιέ μου φίλε / αλλά τη σήμερον ημέρα δε βρίσκεις πια νέους όπως στο δικό μας τον καιρό. Θυμάσαι; Εμείς κάναμε μόνο ό,τι ζητούσε ο κύρης μας / ούτε λιγότερα, ούτε περισσότερα.
ΛΟΥΝΑΡΝΤΟ: Εγώ είχα δυο αδερφές παντρεμένες. Είναι ζήτημα αν τις είχα ιδεί πάνω από δέκα φορές στη ζωή μου.
ΣΙΜΟΝ: Εγώ σχεδόν δε μίλαγα ούτε με τη μάνα μου.
ΛΟΥΝΑΡΝΤΟ: Εγώ σήμερα εδώ που βρισκόμαστε, δεν ξέρω τι είναι μια όπερα, τι είναι κωμωδία.
ΣΙΜΟΝ: Εμένα με πήρανε ένα βράδυ με το στανιό στην όπερα και όλη την ώρα κοιμόμουνα.
ΛΟΥΝΑΡΝΤΟ: Ο πατέρας μου, όταν ήμουνα παιδί, μου έλεγε: θέλεις να σε πάω να κοιτάξεις λίγο στο Πανόραμα; Ή θέλεις να σου δώσω τις δυο πεντάρες; Εγώ διάλεγα τις δυο πεντάρες.
ΣΙΜΟΝ: Αμ' εγώ; Με τα δωράκια και με κάτι πενταρούλες που του τσιμπούσα, μάζεψα εκατό δουκάτα και τόκισα με τέσσερα τα εκατό βγάζοντας τέσσερα δουκάτα εισόδημα. Σήμερα όταν κουδουνίζουνε στ' αυτιά μου παίρνω μιαχαρά τόσο μεγάλη που δεν μπορώ να σου την παραστήσω. Όχι δα από φιλαργυρία για τα τέσσερα δουκάτα, αλλά γιατί χαίρομαι που μπορώ να λέω: ορίστε αυτά εδώ τα κέρδισα από μικρό παιδί. 
ΛΟΥΝΑΡΝΤΟ: Βρες μου σήμερα έναν που να στοχάζεται έτσι. Τα πετάνε, για να μιλήσουμε επί της ουσίας δηλαδή, με τη σέσουλα. 
ΣΙΜΟΝ: Και τα λεφτά καλά, ας τα πετάνε. Έχουνε πάρει όμως τον κατήφορο με χίλιους τρόπους. 
ΛΟΥΝΑΡΝΤΟ: Και η αιτία για όλα είναι η ελευθερία.
ΣΙΜΟΝ: Μάλιστα. Ακόμα δε μάθανε να ξεχωρίζουνε τα μπατζάκια τους κι αρχίσανε τις συναναστροφές.
ΛΟΥΝΑΡΝΤΟ: Και ξέρεις ποιος τους δασκαλεύει, ε; Οι μανάδες.
ΣΙΜΟΝ: Μη μου λες άλλα. Έχω ακούσει πράματα να σου σηκωθεί η τρίχα.  
ΛΟΥΝΑΡΝΤΟ: Μάλιστα. Κοίτα τι τους λένε: "Καημένο παιδάκι! Να διασκεδάσει λίγο, το καημενάκι. Θέλετε να μου πεθάνει από μελαγχολία;" Μόλις έρχεται κόσμος τα φωνάζουν: "Έλα δω, γιόκα μου. Δέστε κυρία Λουκρητία το χρυσό μου, δεν είναι χάρμα; Εάν ξέρατε τι έξυπνο που είναι! Τραγούδα μας το τραγουδάκι εκείνο/ απάγγειλέ μας εκείνη την ωραία σκηνή του Τρουφαλντίνου. Όχι να το παινευτώ, αλλά τα ξέρει όλα: χορεύει, παίζει χαρτιά, ταιριάζει σονέτα / έχει και φιλεναδούλα, ξέρετε, λέει πως θέλει να την παντρευτεί. Είναι λίγο άταχτος, αλλά τι να γίνει, υπομονή, παιδάκι είναι ακόμα, Θα βάλει μυαλό. Χρυαουλάκι μου! Έλα δω, ζωή μου, δώσε ένα φιλάκι στην κυρά Λουκρητία..." Αίσχος, αίσχος, ντροπή τους! Γυναίκες άμυαλες.
ΣΙΜΟΝ: Και τι δε θα 'δινα να 'τανε εδώ και να σ' ακούγανε δυο τρεις γυναίκες που γνωρίζω.
ΛΟΥΝΑΡΝΤΟ: Που να μην έσωναν! Θα μου βγάζανε τα μάτια.
ΣΙΜΟΝ: Πολύ το φοβάμαι. Λοιπόν για πές μου, το 'καμες το συμβόλαιο με τον κυρ-Μαουρίτσιο; 
ΛΟΥΝΑΡΝΤΟ: Έλα στο γραφείο μου και θα σ' τα διηγηθώ όλα.
ΣΙΜΟΝ: Η γυναίκα μου θα είναι μέσα μαζί με τη δικιά σου.
ΛΟΥΝΑΡΝΤΟ: Σε πειράζει;
ΣΙΜΟΝ: Δεν φαντάζομαι να είναι και κανένας άλλος.  
ΛΟΥΝΑΡΝΤΟ: Στο σπίτι το δικό μου κανείς δεν έρχεται χωρίς να το ξέρω εγώ.  
ΣΙΜΟΝ: Πού να'ξερες  Στο σπίτι μου σήμερα το πρωί... αρκεί  ας μη συνεχίσω.
ΛΟΥΝΑΡΝΤΟ: Όχι                                                                                                                                                                   πες μου... τι συνέβηκε; 
ΣΙΜΟΝ: Πάμε πάμε. Θα σου πω. Γυναίκες , γυναίκες και πάλι γυναίκες.
ΛΟΥΝΑΡΝΤΟ: Γυναίκα, για να μιλήσουμε επί της ουσίας δηλαδή, ίσον καταδίκη. 
ΣΙΜΟΝ, γελάει και αγκαλιάζει το Λουνάρντο: Εύγε άρχοντά μου!
ΛΟΥΝΑΡΝΤΟ: Ωστόσο η αλήθεια να λέγεται, όχι ότι δεν μ' αρέσουνε. 
ΣΙΜΟΝ: Αληθινά, κι εγώ δε θα 'λεγα...
ΛΟΥΝΑΡΝΤΟ: Αλλά μέσα στο σπίτι.
ΣΙΜΟΝ: Και μονάχοι μας.
ΛΟΥΝΑΡΝΤΟ: Και με τις πόρτες κλειδαμπαρωμένες.
ΣΙΜΟΝ: Και με τα μπαλκόνια καρφωμένα.
ΛΟΥΝΑΡΝΤΟ: Και με σκυμμένο το κεφάλι.
ΣΙΜΟΝ: Και να κάνουν το δικό μας.
ΛΟΥΝΑΡΝΤΟ: Και όποιοι είναι άντρες, έτσι χρειάζεται να κάνουν. (Βγαίνει)
ΣΙΜΟΝ: Και όποιοι δεν κάνουν έτσι, δεν είναι άντρες (Βγαίνει)  


*: Μικρό αφιέρωμα στον μεγάλο ιταλό συγγραφέα και στον Λευτέρη Βογιατζή που σκηνοθέτησε τους "Αγροίκους" έξοχα το 1983 στη "Νέα Σκηνή" της Οδού Κυκλάδων και έπαιξε το ρόλο του Λουνάρντο αλησμόνητα, όπως κι ο Γιώργος Κέντρος τον Σιμόν.     
 

   
          

   

«Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος» του Παντελή Μπουκάλα ("Καθημερινή", 26/5/2013)

......................................................

«Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος»

Του Παντελή Μπουκάλα

Όπως πολλά άλλα, και ο ψυχολογικός πόλεμος και ο πόλεμος της προπαγάνδας φαίνεται πως έρχονται από την ελληνική αρχαιότητα. Τηλεόραση και Διαδίκτυο δεν διέθεταν βέβαια οι πόλεις που βρίσκονταν σε περιστασιακή ή μόνιμη έχθρα. Τους αρκούσαν οι παροιμίες, οι ευτράπελες ιστορίες, τα ανέκδοτα, που δεν είναι όσο ακίνδυνα δείχνουν, αφού συχνά συμπυκνώνουν όχι απλώς προκαταλήψεις, αλλά βαριά μισαλλοδοξία (όπως τα σημερινά για μαύρους, Εβραίους, Τσιγγάνους κ.ά.). Ετσι, λόγω της αθηναϊκής προπαγάνδας, οι Αβδηρίτες πέρασαν στην ιστορία σαν συνώνυμοι των ανοήτων, παρότι στην πόλη τους γεννήθηκαν ο Δημόκριτος και ο Πρωταγόρας, οι δε Θηβαίοι καταγράφτηκαν σαν απολίτιστοι. Οσο για τους Κρήτες, τους στιγμάτισαν οι ιστορίες για τον Λαβύρινθο και τον ανθρωποφάγο Μινώταυρο. «Τέρας αποτρόπαιο με μορφή μεικτή / και φύση διπλή, ταύρου κι ανθρώπου» δίδασκε από σκηνής ο Ευριπίδης. Κανένα τέρας δεν υπήρχε, λένε οι ιστορικοί, όπως οι Φιλόχορος, παρά ο Ταύρος, βάναυσος στρατηγός του Μίνωα. Επικράτησε όμως η εικόνα του τραγωδού, εκτοπίζοντας την πληροφορία του ιστορικού. Αλλά δεν έφτανε αυτό. Οι Αθηναίοι, που διέθεταν τα πανίσχυρα μίντια της εποχής, τις Μούσες, την τραγική ποίηση συγκεκριμένα, κατάφεραν να σβήσουν ακόμα και την τιμητική γνώμη που είχαν για τους βασιλιάδες της Κρήτης οι πρωτοκορυφαίοι Ομηρος και Ησίοδος. Λέει ο Πλούταρχος, βιογραφώντας τον Θησέα: «Φαίνεται ότι μεγάλο κακό βρίσκει όποιον κάνει εχθρό του μια πόλη με φωνή και μούσα. “Mεγάλο βασιλιά” ονόμασε τον Mίνωα ο Hσίοδος. Kαι ο Oμηρος τον αποκάλεσε “σύντροφο του Δία”. Kαι όμως. Tίποτα δεν τον ωφέλησαν όλα αυτά. Hρθαν οι Τραγικοί και σκόρπισαν από τη σκηνή την άσχημη φήμη πως ήταν άνθρωπος κακότατος και βίαιος. Στα θέατρα της Aθήνας τον έβριζαν και τον κακολογούσαν συνεχώς». Σήμερα ο ψυχολογικός και ο προπαγανδιστικός πόλεμος διεξάγονται με όπλο την ωμή εικόνα και όχι την ευφάνταστη εικονοπλασία των ποιητών. Η πληθώρα των καταγραφικών μέσων και οι απεριόριστες δυνατότητες ταχύτατης διάδοσης του αυθεντικού ή σκηνοθετημένου υλικού απελευθερώνουν τα χέρια των προπαγανδιστών· λίγο πριν έχει αποχαλινωθεί το μυαλό τους, που, εν ονόματι του τελικού σκοπού, πάντοτε «δίκαιου», σαρώνει κάθε ηθική αναστολή. Κομμάτι του ψυχολογικού πολέμου αποτελούν οι εικόνες με Δυτικούς στρατιώτες να μεταχειρίζονται με κτηνώδη περιφρόνηση Ασιάτες αιχμαλώτους. Η υπεροχή του λευκού αποτυπώνεται σε όλη την ιταμή δόξα της, για να «διδάξει» και να λειτουργήσει τελεσιγραφικά. Και νά που ο ανθρωποφάγος Μινώταυρος ξανάπιασε δουλειά. Οχι σαν μύθος πια, αλλά σαν ήρωας σε ένα φιλμάκι αποθηρίωσης που πάγωσε την ανθρωπότητα, ή μάλλον ένα μεγάλο τμήμα της, για να είμαστε πιο κοντά στην αλήθεια. Το βίντεο καταγράφει μια φρικαλέα στιγμή από τον εμφύλιο της Συρίας, όπου εκτός από τους ανθρώπους πολεμούν αδυσώπητα και οι φήμες (εξ ου και η ομολογημένη αδυναμία διεθνών οργανισμών και μυστικών υπηρεσιών να σιγουρευτούν ποιος χρησιμοποίησε χημικά όπλα, αν τα χρησιμοποίησε): Ο αντικαθεστωτικός Αμπού Σακάρ ξεκοιλιάζει έναν στρατιώτη και προσποιείται ότι τρώει την καρδιά και το συκώτι του θύματος. Την επομένη δήλωσε στο Time ότι «και οι δύο πλευρές του εμφυλίου καταγράφουν τις βίαιες πράξεις τους σε βίντεο για να τρομοκρατούν η μία την άλλη», πρόσθεσε δε ότι έχει και δεύτερο βίντεο, όπου διαμελίζει με πριόνι άλλον στρατιώτη («Καθημερινή», 16 Μαΐου). Εδώ οι τεχνικές του ψυχολογικού πολέμου αντιστρέφονται: Δεν καταγράφεις τον αντίπαλό σου σαν δράστη φρικαλεοτήτων για να τον απαξιώσεις ηθικά, αλλά αυτοσκηνοθετείσαι σαν κανίβαλος για να τσακίσεις το ηθικό των εχθρών σου. Δεν διάλεξε τυχαία την καρδιά και το συκώτι ο Αμπού Σακάρ. Στη γεμάτη σκιές ιστορία της ανθρωπότητας, οι εμπόλεμοι πάντοτε αυτά τα όργανα καταβρόχθιζαν, βέβαιοι ότι ιδιοποιούνται τη δύναμη του σκοτωμένου εχθρού. Ισως στο κατώτερο στρώμα της συλλογικής μνήμης του θηρίου που λέγεται άνθρωπος έχουν διασωθεί λείψανα αυτής της κανιβαλικής τελετουργίας. Μιλώ για έναν κανιβαλισμό σκόπιμο, ιδεολογικό, θεωρητικοποιημένο, και όχι για την ανθρωποφαγία στην οποία εξωθεί η δεινή ανάγκη (δεν πάει καιρός που διαβάσαμε ότι κάπως έτσι σώθηκαν Ρώσοι ψαράδες που ναυάγησαν). Εγραφε σχετικά ο Παναγής Λεκατσάς, στο έργο «Η ψυχή: Η ιδέα της ψυχής και της αθανασίας της και τα έθιμα του θανάτου»: «Η θέση του συκωτιού ανάμεσα σε λογίς όργανα που λογιούνται τόποι της ζωτικής δύναμης και ψυχής· το παραγιόμισμά του από το αίμα που ’ναι τόπος της αιμοψυχής· κι ο σύνδεσμός του με τη χολή που σχετίζεται με κατάστασες ψυχικές (παράβαλε το ομηρικό χόλος και το υστερότερο, για την οργή, χολή), κάνουν έδρα της ζωτικής ψυχής και το Συκώτι. (...) Oι ντόπιοι μιας περιοχής του Σουδάν ξέρουν πως “το συκώτι είναι ο τόπος της ψυχής” κι έτσι το τρώνε ιερουργικά για να πάρουν τη “δύναμη” του ανθρώπου. (...) Πλήθος λαοί της Aσίας, της Aφρικής και της βόρειας Aμερικής τρώνε το συκώτι των σκοτωμένων οχτρών, με την ιδέα πως κερδίζουνε τη δύναμή τους. Oι Eσκιμώοι τρώγαν το συκώτι κεινού που σκοτώνανε, για να του αδυνατίσουν τη νεκροψυχή και να γλυτώσουν από την εκδίκησή του». Η Ιστορία βρίθει επεισοδίων κατανάλωσης ανθρώπινης σάρκας όταν τίποτε από τα κανονικώς εδώδιμα δεν έχει περισωθεί. Η πρώτη καταγραφή, του Ηροδότου, ιστορεί ότι κατά την εκστρατεία του Πέρση βασιλιά Καμβύση στην Αιθιοπία η πείνα ανάγκασε τους στρατιώτες να φάνε έναν στους δέκα, διά κλήρου («εκ δεκάδος γαρ ένα σφέων αυτών αποκληρώσαντες κατέφαγον»). Και οι πολιορκημένοι του Μεσολογγίου, αλλά και οι Τούρκοι πολιορκημένοι του Ναυπλίου, της Μονεμβασίας και του Νεόκαστρου, αναγκάστηκαν, στην άκρα πείνα τους, να καταναλώσουν ανθρώπινες σάρκες. Τα Ενθυμήματα των αγωνιστών του ’21 περιέχουν συγκλονιστικές περιγραφές. Μία μόνο περικοπή, από τα Απομνημονεύματα του Γιαννιώτη πολεμιστή Αρτέμιου Ν. Μίχου, πολιορκημένου που σώθηκε κατά την Εξοδο: Ενας από τους αξιωματικούς της ειδικής επιτροπής, «εύρε εις απόκρυφόν τι μέρος τον μηρόν και άλλα μέλη παιδίου, φρίξας δε διά το εύρημα ηρώτησε την οικοδέσποιναν, παρ’ ης επληροφορήθη, ότι το παιδίον αυτό, αποθανόν εκ της πείνης, εχρησίμευσεν εις τροφήν των επιζώντων». Δυστυχώς, η εξέλιξη του ανθρώπου οδήγησε στη ναρκισσιστική κινηματογράφηση των αθλιοτήτων του. Εάν αυτό είναι εξέλιξη. Και «εάν αυτό είναι ο άνθρωπος», κατά τον τίτλο του Πρίμο Λέβι, μάρτυρα μιας από τις αγριότερες μορφές αποθηρίωσης· της ναζιστικής.